استرس و ابتلا به اعتیاد (قسمت اول)

بررسی میزان ارتباط بین وقایع استرس‌ زای زندگی و ابتلا به اعتیاد

(نمونه موردی: معتادان متجاهر بستری در مراکز اقامتی غرب تهران)

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی خانم منظر رزاقی

چکیده

پژوهش حاضر به منظور بررسی ارتباط بین وقایع استرس‌زای زندگی و ابتلا به اعتیاد در معتادان متجاهر بستری در مراکز غرب تهران صورت گرفت. روش پژوهش این مطالعه توصیفی از نوع همبستگی و جامعه آماری شامل تمامی معتادان متجاهری بود که طبق دستور قضایی دستگیر و جمع‌آوری و از طرف سازمان بهزیستی در ۵ مرکز اقامتی غرب تهران بستری شده بودند(۲۵۰ نفر).

به دلیل همگنی و تجانس جامعه آماری با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده و جدول مورگان تعداد حجم نمونه ۱۴۸ نفر برآورد شد که در نهایت تعداد ۱۴۰ پرسش‌نامه جمع‌آوری شد. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامه‌های وقایع استرس‌زای زندگی هولمز و راهه(۱۹۶۷) و مقیاس آمادگی به اعتیاد وید و بوچر (۱۹۹۲) بود. شیوه تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه در نرم‏افزار ۲۶SPSS صورت گرفت.

نتایج ضریب همبستگی نشان داد که بین وقایع استرس‌زای زندگی (فردی، خانوادگی، شغلی و اجتماعی) و ابتلا به اعتیاد رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. یعنی با افزایش نمره وقایع استرس‌زای زندگی، احتمال ابتلا به اعتیاد افزایش پیدا می‌کند. در این زمینه همبستگی بالاتری بین بُعد استرس‌زای فردی و ابتلا به اعتیاد مشاهده می‌شود. نتایج تحلیل رگرسیون نیز نشان داد که پیش‌بینی ابتلا به اعتیاد بر اساس وقایع استرس‌زای زندگی معنادار است.

وقایع استرس‌زای زندگی باعث کاهش امید به زندگی در فرد می‌گردد و از آنجا که آرامش روانی فرد را مختل می‌کند، برای کاهش فشار روانی حاصل از آن به مصرف مواد گرایش و ابتلا پیدا می‌کنند.

کلمات کلیدی: استرس، وقایع استرس‌زای زندگی، اعتیاد، معتادان متجاهر.

Abstract

The present study was conducted to investigate the relationship between life stressful events and addiction in drug addicts hospitalized in the western centers of Tehran. Method: The research method of this study was descriptive-correlational and the statistical population included all drug addicts who were arrested and collected according to a court order and were admitted by 5 welfare centers in the west of Tehran (250 people). 
Due to the homogeneity and homogeneity of the statistical population using simple random sampling method and Morgan table, the sample size was estimated to be 148 people and finally 140 questionnaires were collected. Data collection tools included the Holmes and Rahe (1967) Stressful Life Events (Social Adaptation) Questionnaire and the Wade and Butcher (1992) Addiction Readiness Scale.
 Data analysis method: The data analysis method was performed using Pearson correlation test and multiple regression analysis in SPSS 26 software.
 Results: The results of Pearson correlation coefficient showed that there is a positive and significant relationship between stressful life events (individual, family, occupational and social stressful events) and addiction.
 That is, with increasing scores on stressful life events, the likelihood of becoming addicted increases. In this context, there is a higher correlation between the individual stressful dimension and addiction. The results of regression analysis also showed that the prognosis of addiction based on stressful life events is significant. 
Conclusion: Stressful life events reduce a person's life expectancy so that other people have no motivation to try and work and because it disrupts the person's peace of mind, they tend to use drugs to reduce the resulting stress.

Keywords: stress, stressful life events, addiction, drug addicts.

مقدمه

اعتیاد و وابستگی به مواد یکی از معضل‌های ناگوار جوامع امروزی است که در سرتاسر جهان گسترده شده است و توجه جوامع بشری را به خود جلب نموده است و به خاطر آسیب و عوارض روانی، بهداشتی، جسمانی و همچنین عواقب فرهنگی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی، حقوقی و خانوادگی که به فرد و جامعه وارد می‌کند، نگرانی‌های عمومی را افزایش داده است (هرسن، تارنر و بیدل ،۲۰۱۱؛ به نقل از اکبری و ابراهیمی مقدم، ۱۳۹۸).

مشکل مواد مخدر یکی از چالش برانگیزترین مسائلی است که جامعه جهانی با آن رو به رو بوده و متأسفانه تأثیرات نامناسبی را در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی، قانونی و جلوگیری از توسعه پایدار در جوامع گذاشته است.

نیم نگاهی به رشد فزاینده تقاضای مواد مخدر، حکایت از این واقعیت تلخ دارد که در سال ۲۰۰۶ میلادی تعداد مصرف کنندگان مواد مخدر و روانگردان‌ها در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال جهان معادل ۲۰۸ میلیون نفر بوده و در سال ۲۰۲۰ میلادی با افزایش ۳۲ درصدی، به ۲۷۵ میلیون نفر رسیده است. ضمن آنکه پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که در سال ۲۰۳۰ میلادی، آمار مصرف کنندگان مواد مخدر و روانگردان‌ها در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال جهان به ۲۹۹ میلیون نفر افزایش خواهد یافت(صرامی، ۱۴۰۰).

مطابق با پنجمین ویراست راهنمای انجمن روانپزشکی آمریکا(۲۰۱۳)، اختلالات مصرف مواد را به عنوان مجموعه‌ای از نشانه‌های شناختی رفتاری و فیزیولوژیکی تعریف می‌کند که نشان می‌دهند فرد با وجود مشکلات قابل ملاحظه مرتبط با مواد، مصرف مواد را ادامه می‌دهد. مصرف مواد مخدر باعث می‌شود که فرد بیمار یا وابسته به مواد از لحاظ روانی یا فیزیولوژیک به مصرف مواد وابسته شود و اعتیاد او باعث می‌شود که رفتار و فعالیت‌های بدنی، روحی و روانی او در جامعه نامناسب شود(آنجلیس ، ۲۰۱۵). مصرف طولانی مدت مواد مخدر موجب وابستگی روانشناختی بیشتر به افسردگی اضطراب و سایر اختلالات روانی می‌شود و هر چه زمان بیشتری بگذرد این وابستگی باعث افزایش تعامل بیشتر برای مصرف مواد می‌شوند(چائو و همکاران ،۲۰۱۶؛ به نقل از محمدنژاد دوین، ۱۳۹۷).

یکی از معضلات ناشی از اعتیاد که در چند سال اخیر نمود اجتماعی پیدا کرده است مسئله معتادان متجاهر است. به طور کلی معتاد بی‌خانمان؛ به کسانی اطلاق می‌شود که به علت شرایط ویژه جسمی، روانی و اجتماعی، جایگاه و مسکن ثابت، درآمد و شغل مناسب ندارند و حتی از حمایت‌های اجتماعی و حمایت‌های خانواده نیز برخوردار نیستند(آسمانی کناری؛ شفیع آبادی، ۱۳۹۹).

پدیده کارتن خوابی در ایران رابطه‌ای تنگاتنگ با اعتیاد و سوءمصرف مواد دارد؛ به طوری که معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشوردر ۲۰ آذر ۱۳۹۵بیان می‌کند که ۹۰تا ۹۹ درصد افراد کارتن خواب و بی‌خانمان با اعتیاد در ارتباط هستند. در سال ۱۳۹۵ نیز با گزارش روزنامه شهروند در مورد ۵۰ گورخواب‌های قبرستان نصیرآباد که از سرمای زمستان به گورها پناه برده بودند، معضل کارتن‌خوابی با شدت بیشتری در فضای عمومی به میان آمد، از طرفی در سال ۱۳۹۶ مسئله گورخواب‌های قبرستان‌های ملارد، شهریار و قدس نیز در فضای مجازی انعکاس یافته است که نشان از گستردگی این معضل در تهران و حساسیت شهروندان به معضل اجتماعی است.

در همه این موارد نیز اعتیاد به عنوان مهمترین عامل گورخوابی و کارتن خوابی نام برده شده است. زندگی معتادان بی‌خانمان دائماً در معرض خطر مرگ قرار دارد و بی‌خانمانی مزمن نیز خطر بالای مرگ به علت بیماری/ ناتوانی و استفاده از مواد تزریقی را تشدید می‌کند. همچنین، احتمال خودکشی نزد افراد بی خانمانی که دچار سوءمصرف مواد هستند نسبت به افرادی که مواد مصرف نمی‌کنند، بیشتر است. کسانی که در مکان‌های عمومی مواد تزریق می‌کنند گرایش به اوردوز، تزریق مکرر، استفاده مشترک از وسایل تزریقی و سرگرم بودن به روابط نامشروع جنسی موقتی دارند.

این قبیل رفتارها، آنها را در معرض خطر از بین رفتن سلامتی و مبتلا شدن یا منتقل کردن بیماری‌های واگیردار، قرار می‌دهد. در مجموع، سوءمصرف مواد عامل خطرزای تشدید کننده بی‌خانمانی به حساب می‌آید و بی‌خانمانی نیز عامل تشدید کننده سوءمصرف مواد می‌باشد(علیوردی نیا، ۱۳۹۰).
در این راستا از سال ۱۳۹۵ یکی از سیاست‌گذاری‌های ستادمبارزه با مواد مخدر، دستگیری و جمع‌آوری معتادان متجاهر (افرادی که تمایلی به ترک اعتیاد ندارند) از سطح شهرها اعلام شد و نیروی انتظامی پس از دستگیری این افراد و طی طرح‌های غربالگری با همکاری سازمان بهزیستی کشور، آنها را به مراکزی تحت عنوان مراکز ماده ۱۶ و همچنین مراکز اقامتی سم‌زدایی و بازپروری ارجاع و تحت درمان قرار دادند.

در سال ۹۶ تعداد ۱۰ هزار و در سال ۹۷، ۱۹ هزار معتاد متجاهر وجود داشت(خضری، ۱۳۹۷). در حال حاضر حدود ۴۱ هزار نفر در مراکز ماده ۱۶ حضور دارند(براتی، ۱۴۰۰). حدود ۶ هزار نفر از معتادان متجاهر در تهران هستند(دبیر کل ستاد مبارزه با مواد مخدر، ۱۴۰۰).
از آنجا که عوامل متعددی در شکل‌گیری و ادامه اعتیاد دخالت دارند، جوامع امروزه به دنبال شناسایی عوامل آمادگی به اعتیاد برای پیشگیری از ابتلا به آن هستند. در این راستا، نظریه‌ آمادگی به اعتیاد بیان می‌کند که برخی اشخاص در صورت فراهم بودن شرایط، مستعد اعتیادند؛ اما سایر افراد این آمادگی را ندارند.

تحقیقات نشان داده است محیط فرهنگی – اجتماعی، عوامل زیستی، عوامل بین فردی و خانوادگی و عوامل روانی-رفتاری مانند استرس، متغیرهای پیش‌بینی‌کننده‌ اعتیاد هستند (ماکاگان و همکاران ، ۲۰۱۹). یافته‌های بالینی نشان داده‌اند که ۵ تا ۱۰ درصد افراد به خاطر زمینه رشدی ناسالم آمادگی برای اعتیاد دارند و اگر در معرض مصرف مواد قرار گیرند احتمال مبتلا شدن آنها بیشتر از سایرین خواهد بود(کرمی و افشک،۱۳۹۷).

روبرتز، انگلیش، تامپسون و وایت (۲۰۱۸) معتقدند رویداد‌های زندگی می‌توانند پیش‌بینی‌کننده‌ روانی- اجتماعی و رفتارهای پرخطر از جمله آمادگی به اعتیاد در نوجوانی و جوانی باشند. افرادی که در معرض تجربیات مشکلات اقتصادی – اجتماعی و حوادث ناگوار در زندگی بوده‌اند، آمادگی بیشتری به وابستگی به مواد در مقایسه با سایرین دارند (مونگلی و همکاران ، ۲۰۱۹).
امروزه استرس بخش انکار ناپذیر زندگی روزانه است که می‌تواند بهداشت جسم و روان را متأثر کند (ممیزی، لطفی،۱۳۹۷؛ به نقل از نادری،کرمیان و خسروی، ۱۳۹۹). برخی بر این باورند که استرس با اکثر بیماری‌های آدمی در رابطه است و چنانچه به نحو مطلوب اداره نشود، پیامدهای نامطلوب، رنج بیماری و هزینه‌های گزاف را در پی خواهد داشت( آنتیکو، بورسما و تیلفورس ، ۲۰۱۹). استرس به خودی خود عامل بیماری نیست؛ بلکه چگونگی واکنش ما به آنهاست که موجب بیماری می‌شود.

تجربه هیجان‌های ناشی از رویدادهای استرس‌زا معمولاً به حدی برای فرد ناراحت کننده است که اقدامات کنار آمدن با استرس را به دنبال خواهند داشت( چویا، گانکیما ، ۲۰۱۹). افراد به روش‌های مختلف استرس را تجربه می‌کنند و در نتیجه سعی می‌کنند با اتخاذ شیوه‌های خاصی به مقابله با آن بپردازند. مقابله با استرس به عنوان کوشش‌های شناختی و رفتاری به منظور افزایش سازگاری فرد با محیط و یا تلاش‌هایی برای پیشگیری از پیامدهای منفی شرایط استرس‌زا توصیف شده است (کامنز، کولانیانز، باب، اهلینگر ، ۲۰۱۷).
استرس نتیجه یک تعامل بین منابع مختلف فشار و فرد است. هرچند تمامی افراد یک موقعیت واحد را استرس‌زا تصور نمی‌کنند و اختلافات فردی آنان از نظر شخصیتی و تجارب زندگی، پاسخ آنان را به فشار روانی تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد (عباس‌زاده، ۱۳۹۲).

استرس ممکن است با ایجاد تغییرات در رفتار روی سلامتی اثر بگذارد شواهدی وجود دارد که در سطوح بالای استرس، رفتارهای تقویت کننده سلامت کاهش می‌یابد و رفتارهای تهدیدکننده سلامت مانند مصرف نیکوتین الکل و داروهای دیگر ممکن است افزایش یابد. بنابراین افراد بیشتر درگیر رفتارهایی هستند که خطر بیماری و آسیب را افزایش می‌دهند(حسن‌بیگی، عسکری، موحد،۲۰۱۲؛ به نقل از علی نژاد ۱۳۹۸).
اولین بار در دهه‌۱۹۳۰ میلادی واژه‌ استرس توسط هانس سلیه ، روانشناس معروف اتریشی به‌کار گرفته شد. وی این واژه‌ انگلیسی را از فیزیک عاریه گرفته بود (اسنبارت و همکاران ، ۲۰۱۸). عواملی که استرس را به ارمغان می‌آورد، وقایع استرس‌زا نامیده می‌شود. وقایع استرس‌زای زندگی، حوادثی هستند که در طول زندگی فرد به‌طور نسبتاً ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی اتفاق می‌افتند و اثرات جدی برای فرد دربردارند.

استرس زمانی رخ می‌دهد که فرد در زندگی و یا محیط کاری خود با وضعیتی( مثبت یا منفی) روبه‌رو می‌شود که آن اوضاع با شرایط و امکانات او هماهنگ نبوده و باعث عدم هماهنگی، عدم تعادل، تعارض و کشمکش‌های درونی او می‌شود. در نتیجه فرد باید وضعیت زندگی خود را دوباره برنامه‌ریزی نماید(هولمز و راهه ، ۲۰۱۷؛ به نقل از عباسی، ۱۳۹۶).

اولین بار هولمز و راهه (۱۹۶۷) در تلاش برای اندازه‌گیری مقدار استرسی که انسانها تجربه می‌کنند، مقیاس درجه‌بندی حوادث زندگی را به وجود آوردند. این محققان اعتقاد داشتند هر تغییری در زندگی اعم از مثبت یا منفی که نیازمند این باشد تا سبک زندگی خود را مجدداً تنظیم کنیم، می‌تواند استرس‌زا قلمداد شود. آنها در آخرین بررسی‌های خود(۲۰۱۷) فهرست ۱۸ واقعه استرس‌آمیز را ارائه دادند.

وقایع استرس‌زا را به ترتیب: مرگ همسر و دوستان و فامیل، زندانی شدن، سیل و آتش سوزی منزل، بیماری شدید، اخراج شدن، جدایی و طلاق، دزدی هویت، مشکلات غیرمنتظره، شروع یک کار جدید، برنامه‌ریزی یک عروسی، تولد اولین فرزند، تأخیر در سفر، تهدیدهای تروریستی، گم کردن گوشی همراه، نقل مکان کردن به خانه جدید، به تعطیلات رفتن، ترفیع و موفقیت کاری معرفی کرده‌اند (بوچری، موساد، بوست و فیس ، ۲۰۱۸).

تحقیقات نشان داده است زمانی که وقایع استرس‌زا در زندگی افراد افزایش می‌یابد، افراد توانایی برخورد و کنار آمدن با وقایع را نداشته و به دنبال راه‌های کسب آرامش، هرچند موقت مانند استفاده از مواد مخدر برمی‌آیند (لاویو و همکاران، ۲۰۱۹). بررسی‌های انجام شده روی افراد مبتلا به اعتیاد نشان داده است که این افراد وقایع تروماتیک زیادی را نسبت به سایر افراد در طول زندگی خود داشته‌اند.

استرس، عزت نفس و منطق این افراد را کاهش داده، باعث می‌شود افراد در برابر کوچکترین مسائل زندگی، تصمیمات غیرمنطقی و غیرمسئولانه‌ای مانند ابتلا به اعتیاد بگیرند (اولفسون و همکاران، ۲۰۱۸). در این پژوهش سعی برآن شده تا با شناسایی عوامل گرایش به اعتیاد بتوان به راه‌حل‌هایی جهت جلوگیری از آمادگی افراد به اعتیاد دست پیدا کرد. بنابراین پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به این سؤال است که آیا بین وقایع استرس‌زای زندگی و ابتلا به اعتیاد در معتادان متجاهر رابطه‌ای وجود دارد؟

ادامه دارد …

نویسنده: منظر رزاقی، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی