استرس و ابتلا به اعتیاد (قسمت دوم)

۲۱ فروردین ۱۴۰۱
اخبار

استرس و ابتلا به اعتیاد (قسمت دوم)

(نمونه موردی: معتادان متجاهر بستری در مراکز اقامتی غرب تهران)

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی خانم منظر رزاقی

روش پژوهش

این پژوهش یک مطالعه توصیفی از نوع همبستگی است و جامعه آماری پژوهش تمامی معتادان متجاهرمرد (۲۵۰ نفر) که طبق دستور قضایی جمع‌آوری و از طرف سازمان بهزیستی در ۵ مرکز اقامتی غرب تهران بستری بودند. که از این تعداد ۱۴۸ نفر بر اساس جدول مورگان به صورت روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند و پرسش‌نامه‌ها در اختیار آنها قرار داده شد و پس از جمع آوری با استفاده از نرم افزار ۲۶ Spss جهت بررسی نرمال بودن داده‌ها از آزمون کولموگراف- اسمرینوف و برای محاسبه تأثیرات و قدرت پیش‌بینی کنندگی متغیرها از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه در نرم‌افزار بهره گرفته شده است.

ابزارهای جمع آوری داده‌ها به شرح زیر می باشد:

الف- مقیاس وقایع استرس‌زای زندگی (سازگاری مجدد اجتماعی):

این مقیـاس را هـولمز و راهـه در دهـۀ ۱۹۶۰مـیلادی تـدوین کـرده انـد و شـامل ۴۳ موقعیـت استرس‌زای زندگی است. برای هر رویداد بر اساس شدت اثر آن (که اصطلاحاً ارزش متوسـط نامیده می‌شود) نمره معینی اختصاص داده شده است که بالاترین آن به رویداد “مـرگ همسـر” تعلق می‌گیرد.

براساس این جدول مقیاس درجه‌بندی سازگاری اجتمـاعی تـدوین شـده اسـت. بنابراین، هر فرد بر اساس نوع رویدادهایی کـه تجربه کرده است مـی‌توانـد جمع نمرات رویدادهای استرس‌زای خود را مشخص کند. این نمره نشان‌دهنده میزان استرسی است که فرد در طی یک سال گذشته تاکنون تجربه کرده است.

هولمز و راهه متوجه شدند افراد بـا نمـرات بالا در تغییرات زندگی به احتمال بیشتری طی دوره دوساله بعدی به یک بیماری ناشی از فشار روانی دچار می‌شدند. این مقیاس دارای روایی محتوا، ظاهری و پیشبین است، هولمز و راهه برای تعیین پایایی مقیاس، از روش آلفای کرونباخ استفاده کردند و ضـریب پایـایی آن را برابر با ۷۹/۰ و روایی پرسش‌نامه را با روش ضریب همبستگی پیرسون ۳۶/۰ گزارش کردنـد (به نقل از حیدری و نامجوسنگری،۱۳۹۰).

ضرایب پایایی این پرسش‌نامه در نمونـۀ ایرانـی بـه شیوه آلفای کرونباخ و تنصیف به ترتیب ۷۲/۰ و ۶۴/۰ و ضریب روایی همزمان آن بـا اسـتفاده از پرسش‌نامه استرس ادراک شده (۱۵/۰=r؛ ۰۵/۰>p )تأیید شده است (همان). در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده ۶۳۲/۰ می‌باشد که نشان‌دهنده پایایی پرسشنامه حاضر است.

ب- پرسش‌نامه‌ مقیاس آمادگی به اعتیاد:

پرسش‌نامه آمادگی به اعتیاد توسط وید و بوچر در سال ۱۹۹۲ طراحی شده است.، این پرسش‌نامه از دو عامل (آمادگی فعال و آمادگی منفعل) تشکیل شده و دارای ۳۶ ماده به اضافه ۵ ماده دروغ سنج ‌می‌باشد. نمره‌گذاری پرسش‌نامه آمادگی به اعتیاد بر اساس طیف لیکرت چهار گزینه‌ای از صفر (کاملاً مخالفم) تا ۳ (کاملاً موافقم) ‌می‌باشد.

البته این شیوه نمره‌گذاری در سؤالات شماره۲۱، ۱۵، ۱۲، ۶ معکوس خواهد شد. این پرسش‌نامه دارای عامل دروغ سنج می باشد که شامل سؤالات شماره ۳۳ و۲۱، ۱۵، ۱۳ ،۱۲ می‌شود. برای به دست آوردن امتیاز کلی پرسش‌نامه باید مجموع امتیازات تک تک سؤالات (به غیر از مقیاس دروغ سنج) را با هم جمع نمود. این نمره دامنه‌ای از ۰ تا ۱۰۸ را خواهد داشت. در پرسش‌نامه آمادگی به اعتیاد هر چه فرد نمره بالاتری کسب نماید، دارای آمادگی به اعتیاد بیشتری است.

هدف پرسش‌نامه آمادگی به اعتیاد، سنجش میزان گرایش و تمایل به مصرف مواد مخدر ‌می‌باشد. اعتبار یا روایی با این مسئله سر و کار دارد که یک ابزار اندازه‌گیری تا چه حد چیزی را اندازه می‌گیرد که ما فکر می‌کنیم (سرمد و همکاران،۱۴۰۰). در پژوهش ویس کرمی و همکاران (۱۳۹۶)روایی محتوایی و صوری و ملاکی این پرسش‌نامه مناسب ارزیابی شده است. قابلیت اعتماد یا پایایی یک ابزار عبارت است از درجه ثبات آن در اندازه‌گیری هر آنچه اندازه می‌گیرد یعنی اینکه ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می‌دهد(همان).

ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده در پژوهش ویس کرمی و همکاران (۱۳۹۶) برای این پرسش‌نامه بالای ۷/۰ برآورد شد. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده ۹۲۶/۰ می‌باشد که نشان‌دهنده پایایی پرسشنامه حاضر است.

یافته‌ها

جدول ۱: میانگین و انحراف معیار متغیرها

متغیر	میانگین	انحراف معیار
وقایع استرس‌زای فردی	۹۸/۱۰۳	۹۷/۶۲
وقایع استرس‌زای خانوادگی	۴۵/۱۰۶	۰۹/۶۶
وقایع استرس‌زای اجتماعی	۱۲/۶۴	۷۷/۳۶
وقایع استرس‌زای شغلی	۳۹/۳۴	۷۵/۳۳
وقایع استرس‌زای زندگی	۹۵/۳۰۸	۹۶/۱۲۰
ابتلا به اعتیاد	۶۲/۷۵	۰۶/۱۹

با توجه به مدل پیش‌بینی آماری هولمز- راهه، احتمال ابتلا به اختلال در افرادی که امتیاز ۳۰۰ یا بالاتر را به‌دست آورده‌اند،به حدود ۸۰٪ می‌رسد. همانگونه که در جدول ۱ مشاهده می‌شود میانگین متغیر وقایع استرس‌زای زندگی در این پژوهش ۳۰۸ است که احتمال ابتلا به اعتیاد را بالاتر از ۸۰ نشان می‌دهد.

جدول ۲: ماتریس ضریب همبستگی بین متغیرها

متغیرها	وقایع استرس‌زای زندگی	ابتلا به اعتیاد	وقایع استرس‌زای فردی	وقایع استرس‌زای خانوادگی	وقایع استرس‌زای اجتماعی	وقایع استرس‌زای شغلی
وقایع زندگی	۱
ابتلا به اعتیاد	**۶۴۷/۰	۱
وقایع فردی	**۷۵۷/۰	**۵۱۹/۰	۱
وقایع خانوادگی	**۶۲۳/۰	*۱۹۲/۰	۱۵۲/۰	۱
وقایع اجتماعی	**۲۹۵/۰	**۴۴۷/۰	**۲۳۷/۰	**۲۹۲/۰	۱
وقایع شغلی	**۶۲۹/۰	**۴۸۹/۰	**۲۹۳/۰	**۳۰۸/۰	۰۹۷/۰	۱

همانگونه که در جدول ۲ مشاهده می‌گردد، همبستگی مثبت و معناداری بین وقایع استرس‌زای زندگی و ابتلا به اعتیاد در معتادان متجاهر وجود دارد. یعنی با افزایش نمره وقایع استرس‌زای زندگی احتمال ابتلا به اعتیاد افزایش پیدا می کند. همچنین بین ابعاد وقایع استرس زا یعنی فردی، خانوادگی، اجتماعی و شغلی و ابتلا به اعتیاد رابطه مثبت و معنی دارد. یعنی با افزایش نمره وقایع استرس‌زا در هریک از این ابعاد، احتمال ابتلا به اعتیاد افزایش می‌یابد. در این زمینه همبستگی بالاتری بین بُعد استرس‌زای فردی و ابتلا به اعتیاد مشاهده می شود.

جدول ۳: خلاصه نتایج مقدار واریانس تبیین شده و معناداری مدل

شاخص	R		تعدیل شده	خطای استاندارد برآورد	F	P
۱	۷۲۰/۰	۵۱۹/۰	۵۰۵/۰	۴۱/۱۳	۴۳/۳۶	۰۰۰/۰

براساس جدول۳ نسبت Fو سطح معناداری آن بیانگر اثر معنادار متغیرها در معادله رگرسیون است. در این مرحله اثر رگرسیون ۰۱/۳۳ F= بدست آمد که در سطح ۹۹ درصد با درجه آزادی (۴ و ۱۳۰) معنادار می باشد و R2 تعدیل شده بر اساس این مؤلفه ها ۵۰۵/۰ است یعنی این ۴ عامل با هم ۵۰۵/۰ از واریانس متغیر تمایل به اعتیاد را تبیین می کنند. بدین ترتیب جهت تعیین میزان پیش بینی عوامل استرس زای زندگی بر ابتلا به اعتیاد ضرایب رگرسیون در جدول ۴ مورد تحلیل قرار گرفته است:

جدول۴: ضرایب استاندارد و استاندارد نشده عوامل استرس‌زای زندگی در ابتلا به اعتیاد

مؤلفه	ضرایب استاندارد نشده	خطای استاندارد	ضریب استاندارد تفکیک رگرسیون	نسبت t	سطح معناداری
B	Beta
ثابت	۸۱/۴۱	۷۲/۳		۸۹/۱۱	۰۰۰/۰
وقایع فردی	۰۹۴/۰	۰۲۰/۰	۳۱/۰	۸۰/۴	۰۰۰/۰
وقایع خانوادگی	۰۴۷/۰	۰۱۹/۰	۱۶/۰	۴۱/۲	۰۱۷/۰
وقایع اجتماعی	۲۰/۰	۰۳۴/۰	۳۹/۰	۹۲/۵	۰۰۰/۰
وقایع شغلی	۱۷/۰	۰۳۷/۰	۳۱/۰	۷۱/۴	۰۰۰/۰

ارقام مندرج در ترازهای جدول۴ گویای این واقعیت است که با توجه به ضریب استاندارد تفکیک رگرسیون (بتا)؛ وقایع استرس‌زای اجتماعی (۰۱/۰P<،۳۹/۰ Beta=)، وقایع استرس‌زای فردی(۰۱/۰P<،۳۱/۰ Beta=)، وقایع استرس‌زای شغلی(۰۱/۰P<،۳۱/۰ Beta=) و وقایع استرس‌زای خانوادگی (۰۵/۰P<،۱۶/۰Beta=)، به ترتیب حدود ۳۹/۰، ۳۱/۰، ۳۱/۰ و ۱۶/۰ درصد از کل واریانس ابتلا به اعتیاد در معتادان متجاهر را تبیین می کنند و دارای بیشترین قدرت پیش‌بینی کننده‌گی در این زمینه هستند.

بحث و نتیجه‌گیری

این پژوهش با هدف بررسی ارتباط بین وقایع استرس‌زای زندگی و ابتلا به اعتیاد در معتادان متجاهر بستری در مراکز غرب تهران صورت گرفت. نتایج نشان داد، متغیرهای وقایع استرس‌زای زندگی با ابتلا به اعتیاد در معتادان متجاهر ارتباط معناداری دارند. به عبارت دیگر با افزایش وقایع استرس‌زا در افراد آمادگی به اعتیاد افزایش می‌یابد و برعکس.

این یافته به طور ضمنی با نتایج پژوهش‌های کروز (۲۰۱۸)، گوزمن و مسا (۲۰۱۸ )، استون، بِست و همکاران (۲۰۱۸)، اسکلرودر و همکاران (۲۰۱۸)، جاجرمی، خیرآبادی و بخشی پور ( ۱۳۹۹)، دیزجی(۱۳۹۸)، محمدنژاد و سلیمانی (۱۳۹۷)، عباسی (۱۳۹۶)، حسن بیگی و عسگری (۱۳۹۲) و زرگر و همکاران (۱۳۹۰) همخوانی دارد. به‌طوری که جاجرمی، خیرآبادی و بخشی پور ( ۱۳۹۹)، نشان دادند که استرس می‌تواند یکی از عوامل پیش‌بینی کننده و مرتبط با سوءمصرف مواد باشد.

روبرتز، انگلیش، تامپسون و وایت (۲۰۱۸ ) نیز در تحقیقات خود به این نتیجه دست یافتند که رویدادهای زندگی استرس‌زا می‌تواند پیش‌بینی کننده‌های قوی نتایج روانی- اجتماعی و رفتارهای پرخطر از جمله ابتلا به اعتیاد باشد. همچنین روبرت و همکاران (۲۰۱۷) دریافتند که استرس مهم‌ترین علت گرایش به مواد مخدر و الکل در افراد است. افرادی که وقایع استرس‌زا را در زندگی خود تجربه کرده‌اند، بیشتر از افرادی که وقایع استرس‌زای کمتری را در زندگی خود تجربه کرده‌اند به سوءمصرف مواد مخدر دچار شده‌اند.

در تبیین این یافته‌ها می‌توان گفت وقایع استرس‌زایی که در طول زندگی برای افراد اتفاق می‌افتند باعث کاهش امید به زندگی در فرد می‌گردد به طوری که افراد دیگر انگیزه‌ای برای تلاش و فعالیت ندارند، به همین دلیل این افراد در معرض ابتلا به اعتیاد قرار می‌گیرند (مک کیپ، کرنفورد و بوید ،۲۰۱۶). همچنین تحقیقات نشان دادند که وقایع استرس‌زا یکی از عوامل پیش‌بینی کننده ابتلا به اعتیاد می‌باشد؛ به عبارتی وقایع استرس‌زا را به عنوان پتانسیل سوء مصرف معرفی کرده‌اند( بلانکو، رافول، وال، ریدنور، وانگ و همکاران ۲۰۱۴).

در میان افرادی که در طول زندگی خود طلاق، درآمد ناکافی، شکست تحصیلی، فوت همسر و … را به عنوان عوامل استرس زا تجربه کرده‌اند، میزان بالایی از ابتلا به اعتیاد مشاهده گردیده است(گرانت، راها، ساها، گلدستین، چائو و همکاران ۲۰۱۶).

امروزه تاب‌آوری و تحمل استرس و شرایط سخت زندگی در افراد کاهش یافته است. بسیاری از افراد در هنگام وقوع حوادث در طول زندگی خود توان تحمل استرس آن را نداشته و به دنبال راهکارهایی برای کاهش استرس خود هستند. این افراد به دلیل تحت فشار بودن ممکن است دست به رفتارهای پرخطر از جمله مصرف مواد بزنند. باور این افراد این است که مواد توان تحمل استرس را در آنها بالاتر می‌برد.

کاهش سلامت روان، افزایش ریسک‌پذیری را در پی دارد و به دنیال آن آمادگی ابتلا به اعتیاد در این افراد بالا رفته و در بزرگسالی دچار سوءمصرف مواد می شوند(لی و گادینت ، ۲۰۱۴؛ به نقل از محمدنژاد، ۱۳۹۷).
نتایج همچنین نشان داد همبستگی بالایی بین وقایع استرس‌زای فردی و ابتلا به اعتیاد وجود دارد.

این یافته به طور ضمنی با نتایج پژوهش‌های میلسا، مارل، دارک، اسلید و تسون (۲۰۱۸)، کروز (۲۰۱۸)، سومر، هینزبرگر، البرت، هوتژاتسن و همکاران (۲۰۱۷)، گلستانی نژاد (۱۳۹۹) و دیزجی(۱۳۹۸) که مواجه شدن با وقایع استرس‌زای فردی مانند ویژگی شخصیتی روان‌رنجور، تصادف، بیماری و.. می‌تواند عامل مهمی برای ابتلا به اعتیاد باشد، همخوانی دارد. به طوری که میلسا، مارل، دارک، اسلید و تسون(۲۰۱۸) به این نتیجه رسیدند که افرادی که دچار استرس پس از حوادث قرار می‌گیرند در معرض خودکشی و اختلالات روانی زیادی می‌باشند.

این افراد آمادگی به اعتیاد بالایی را دارند به‌طوری‌که برای کسب آرامش خود دست به هر عملی حتی رفتارهای پرخطر مانند سوءمصرف مواد و الکل می‌زنند. در افرادی که تحت استرس هستند گرایش به مواد به‌ویژه هروئین گزارش شد. بال و همکاران (۲۰۱۸)، به این نتیجه دست یافتند که افراد درهنگام فشار روانی و استرس شدید دچار خستگی روانی و جسمی زیادی می‌شوند، به همین دلیل این افراد برای رهایی از این خستگی به دنبال راه‌های مختلفی می‌روند.

در این افراد ابتلا به اعتیاد بالایی نسبت به کوکائین دیده شد. همچنین چنگ و لو (۲۰۱۷) به این نتیجه رسیدند که مصرف مواد توسط نوجوانان با بسیاری از مشکلات سلامتی، صدمات و اعمال خشونت‌آمیز و در برخی موارد با عواقب مرگ بار ارتباط دارد.
نتایج دیگر نشان داد، همبستگی بین وقایع استرس‌زای خانوادگی و ابتلا به اعتیاد نیز وجود دارد. این تحقیق نشان داد که وقایع استرس‌زای مرتبط با خانواده مانند طلاق فرد یا والدین، ازدواج و یا مسائل زناشویی می‌تواند علت گرایش به اعتیاد در افراد باشد. بدین ترتیب، فرضیه دوم پژوهش مورد تأیید قرار می‌گیرد.

این یافته به طور ضمنی با نتایج پژوهش‌های کوسادو بوست و فیس (۲۰۱۸)، هابسن، کامن و همکاران (۲۰۱۸)، سومر، هینزبرگر، البرت، هوتژاتسن و همکاران (۲۰۱۷)، محمدنژاد دوین و سلیمانی (۱۳۹۹)، دیزجی (۱۳۹۸)، جلالیان (۱۳۹۷) و قربانی(۱۳۹۵) همخوانی دارد. به‌طوری که پاور و همکاران ( ۲۰۱۷ ) به این نتیجه دست یافتند افرادی که حمایت اجتماعی را چه از سوی خانوده و چه از سوی دوستان دریافت می‌کردند آمادگی به اعتیاد کمتر و آلودگی کمتری به مواد گزارش دادند؛ همچنین با افزایش حمایت در افراد وابسته به مواد مصرف مواد نیز کاهش یافته بود.

راموس، کلی و اسپیچی (۲۰۱۷) به این نتیجه دست یافتند که با افزایش حمایت اجتماعی و خانودگی در بین کارکنان، میزان اشتیاق به مصرف مواد و سیگار کاهش یافت. این افراد استرس کمتری را نسبت به دیگر کارمندان تجربه می‌کردند و سلامت روان بالایی را داشتند.

کودکانی که درمعرض خشونت‌های خانگی دچار استرس شدید می‌گردند، در بزرگسالی دچار سوء مصرف مواد می‌شوند. محمدنژاد دوین و سلیمانی (۱۳۹۹) نیز دریافتند که وقایع استرس‌زای بالا و حمایت خانوادگی پایین، پیش‌بینی‌کننده آمادگی به اعتیاد بوده؛ به طوری که وقایع استرس‌زا و عدم حمایت از سوی خانواده، فشار روانی بالایی را برای افراد در پی داشت که به منظور کاهش این فشار، افراد به مصرف مواد مخدر گرایش پیدا می‌کردند.

در تبیین یافته‌های مطالعه حاضر می‌توان گفت خانواده، حریم امن و آرامش است. خانواده آشفته و ارتباطات خانوادگی ناسالم یکی از عوامل زمینه ساز اعتیاد است. فضای خانوادگی پرتنش، مشاجرات و اختلاف میان والدین محیط خانوادگی را ناامن می‌سازد. همچنین، آشفتگی‌هایی از این دست باعث می‌شود والدین نتوانند نظارت و سرپرستی کافی بر فرزندان داشته باشند. چنین والدینی به علت گرفتاری‌ها و مشکلات خود معمولاً ارتباط سالم و مناسبی نیز با فرزندان ندارند و نمی‌توانند نیازهای روانی فرزندان را تأمین کنند.

در حالی که ارتباط سالم میان اعضاء خانواده موجب احساس امنیت و ایمنی می‌شود و نبود چنین ارتباطات سالم منجر به عدم امنیت شده که زمینه را برای اعتیاد آماده می‌سازد.زمانی که محیط خانواده، محیط مناسبی برای زندگی نباشد، فرد سعی می‌کند بیشترین وقت خود را در خارج از خانه صرف نماید و به دنبال آن در معرض انواع مشکلات از جمله سوءمصرف مواد قرار می‌گیرند.( نوری و مکری، ۱۳۹۶).
از نتایج دیگر این تحقیق می‌توان به همبستگی بین وقایع استرس‌زای شغلی و ابتلا به اعتیاد اشاره کرد. یعنی با افزایش عوامل استرس‌زای شغلی، گرایش به اعتیاد در بین افراد نیز افزایش می‌یابد. بدین ترتیب، فرضیه سوم پژوهش مورد تأیید قرار می‌گیرد.

این یافته به طور ضمنی با نتایج پژوهش‌‌های تورموهلن، توبین و التکین (۲۰۱۸)، بریهی و همکاران (۱۳۹۷) و عباسی(۱۳۹۶) همخوانی دارد. تحقیقات نشان دادند که وقایع استرس‌زای مرتبط با شغل و محیط شغلی مانند بیکاری، اخراج از کار، مشکلات با رئیس مشکلات و …، تغییر چشمگیر در نوع یا میزان سرگرمی و تفریحات سالم، می‌تواند علت گرایش به اعتیاد در افراد باشد.

تورموهلن، توبین و التکین(۲۰۱۸) سه نوع استرس و فشار روانی شناسایی کردند: فشار مالی، فشار جامعه و فشار ناشی از روابط شخصی. از میان این سه، فشار روانی ناشی از مشکلات مالی بیشتری رابطه را با آمادگی به اعتیاد داشت.

در واقع افرادی که در طول زندگی خود دچار مشکلات مالی شدیدی بوده و درآمد کافی و رضایت‌بخشی نداشتند تحت فشار روانی بسیار بالایی بوده اند. این افراد نسبت به سایرین آمادگی بیشتری به اعتیاد داشته‌اند و پس از گذشت مدتی و با ادامه فشار روانی سوء مصرف مواد در این افراد مشاهده شده است.

در این میان بریهی و همکاران (۱۳۹۷) نیز دریافتند که نتایج حاکی از اثر مثبت تعارض بین فردی و استرس شغلی بر آمادگی به اعتیاد و اثر غیرمستقیم تعارض بین فردی بر آمادگی به اعتیاد از طریق استرس شغلی بود.

نتایج دیگر این تحقیق نشان داد، رابطه معناداری بین وقایع استرس‌زای اجتماعی و ابتلا به اعتیاد وجود دارد. یعنی با افزایش عوامل استرس‌زای اجتماعی، گرایش به اعتیاد در بین افراد نیز افزایش می‌یابد.بدین ترتیب، فرضیه چهارم پژوهش نیز مورد تأیید قرار می‌گیرد.

این یافته نیز به طور ضمنی با نتایج پژوهش‌های جوزاگی و همکاران(۲۰۱۸)، دیزجی (۱۳۹۸) و محمدی و همکاران (۱۳۹۶) همخوانی دارد. به‌طوری که جوزاگی و همکاران (۲۰۱۸)، به این نتیجه دست یافتند که ایجاد گروه‌های مشارکتی در جامعه و حمایت از افراد باعث کاهش آمادگی مصرف مواد و مصرف سیگار گردید.

آنها ایجاد این گروه‌های مشارکتی را یکی از راه‌های پیگشیری عنوان کرده‌اند. تحقیقات نشان دادند که وقایع استرس‌زای مرتبط با محیط و مسائل اجتماعی مانند مسایل قانونی و زندانی شدن، ناکافی بودن حمایت‌های اجتماعی، مشکلات مربوط به مسکن، تغییر محل سکونت، مسکن نامناسب، محله ناامن، تنش‌های سیاسی و اجتماعی در جامعه و….، می‌تواند علت گرایش به اعتیاد در افراد باشد.

در نهایت می‌توان اذعان داشت که نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر با سبب‌شناسی اعتیاد که بیان می‌کند علل گرایش به اعتیاد عوامل متفاوتی از جمله فردی، خانوادگی و اجتماعی را شامل می‌شود، همخوانی دارد. یکی از این علل می‌تواند استرس‌های فردی از جمله احساس ناکامی و شکست، استرس‌های خانوادگی از جمله اختلافات خانوادگی، رابطه زناشویی و ‌طلاق فرد یا والدین، ازدواج، خشونت در خانواده و همچنین عوامل استرس‌زای شغلی- اجتماعی از جمله میزان تنش و فشارهای بیرونی باشند.

همچنین مطابق با نظریه الیس و بک در رابطه با باورهای غیر منطقی (نظریه شناختی رشد) زمانی که فرد انتظار دارد همه چیز بر وفق مرادش باشد مواجهه با کوچکترین مانعی او را تحریک‌پذیر و آشفته می‌کند و شیوه‌های دیگر رسیدن به هدف را نادیده می‌گیرد، طبق نظریه شناختی نیز چنانچه افراد از سوی بزرگترها حمایت و دوست داشته ‌شوند اعتقاداتی از این قبیل پیدا می‌کنند که: “من دوست‌داشتنی هستم” و همین قضیه باعث می‌شود که در بزرگسالی نظری مثبت در مورد خودشان داشته باشند. ولی کسانی که دچار اختلالات روانی می‌شوند به دلیل تجارب منفی خویش در زندگی، صاحب اعتقاداتی از این قبیل می‌شوند: “من دوست‌داشتنی نیستم”.

این تجارب منفی وقتی با بحران‌ها و یا ضربه‌هایی همراه می‌شوند بر نظام اعتقادی آنها تأثیر می‌گذارند. چنین اعتقاداتی ممکن است به طرحواره‌های شناختی منفی تبدیل شوند و زمینه گرایش به مصرف مواد را افزایش دهند. در چنین شرایطی فرد برای مقابله با مشکل و کاهش تنش، اقدام به سوءمصرف مواد می‌کند. همراه با این نظریه‌ها، تحقیقات نیز نشان داده است رویدادهای استرس‌زای زندگی بخصوص عوامل استرس‌زای فردی و خانوادگی می‌تواند مهمترین علت گرایش و ابتلا به اعتیاد باشد.

وقایع استرس‌زا، آرامش روانی فرد را مختل کرده و باعث می‌شود به دنبال موارد کم استرس هرچند کاذب و زودگذر مانند مصرف مواد باشد. افرادی که وقایع استرس‌زا را در زندگی خود تجربه کرده‌اند فشار روانی بالایی را نسبت به افرادی که وقایع استرس‌زای کمتری را در زندگی خود تجربه کرده‌اند تجربه می‌کنند.

در تبیین این یافته‌ها می‌توان گفت که وقایع استرس‌زا که در دوران زندگی برای افراد اتفاق می‌افتند فشار روانی بالایی را به آنها وارد می‌کنند. افراد تحت فشار روانی ابتدا سعی در مقاومت کرده اما با افزایش وقایع استرس‌زا و فشار روانی ناشی از آنها توان تحمل خود را از دست داده و برای کسب دوباره آرامش دنبال راه‌حل می‌گردند.

بسیاری از افراد برای رها شدن از این فشار روانی ناشی از وقایع قدرت تصمیم‌گیری عاقلانه را از دست داده و برای رسیدن به نتیجه دلخواه دست به اعمال پرریسک مانند مصرف مواد می‌زنند. اضطراب و لغزش افراد نیز با یک بار مصرف مواد، ارتباط جدی با افزایش شدید وسوسه‌ها و رفتارهای ویژه مصرف مواد دارد. به همین دلیل آمادگی به اعتیاد بالایی را در این افراد می‌توان مشاهده کرد.

در این میان افرادی که اعتیاد بالایی نسبت به مواد براساس وقایع استرس‌زای زندگی پیدا می‌کنند و راهی برای رها یافتن از اعتیاد پیدا نمی‌کنند و حمایتی از طرف خانواده، دوستان و جامعه پیدا نمی‌کنند تبدیل به افراد متجاهری می‌شوند که نه خانواده و نه جامعه نمی‌تواند پذیرای آنها باشد.

این قشر از معتادان که به دستور دولت دستگیر و به مراکز جهت سم‌زدایی و بهبودی انتقال داده می‌شوند در شرایط اسفناک‌تری قرار دارند؛ چرا که این افراد در اثر اعتیاد شدید و طرد شدن از طرف خانواده، دوستان و جامعه استرس و فشارهای بیشتری را متحمل می‌شوند و متأسفانه به دلیل این فشارهای روانی در برگشت به جامعه هرچه بیشتر شکست می‌خورند.

از آنجا که معتادان متجاهر در وضعیت نابسامانی همچون نرسیدن به نظافت و بهداشت فردی و ایجاد مزاحمت برای افراد جامعه و مخدوش کردن جلوه شهر دچار تحقیر و طرد شدگی قرار می‌گیرند، این موضوع باعث ادامه و تشدید فشارهای روانی و درنتیجه پناه بردن بیشتر به مصرف مواد برای کاهش این استرس‌ها می‌شود و به همین دلیل چرخه دستگیری و انتقال این افراد به مراکز و پس از چند ماهی ترخیص بدون هیچ حمایت جدی در رابطه با وصل کردن آنها به خانواده و جامعه و ایجاد اشتغال برای این افراد همچنان ادامه می‌یابد.

محدودیت و مشکلات پژوهش

هر پژوهشی در مسیر انجام با محدودیت‌ها و موانعی روبرو می‌شود و بیان این محدودیت‌ها به سایر افرادی که قصد پژوهش در زمینه‌های مختلف را دارند کمک می‌کند تا با آگاهی از موانع به امر پژوهش بپردازند.

با توجه به مسئله فراگیر شدن بیماری کوئید ۱۹(کرونا) و ممنوعیت تردد در مراکز، پژوهشگر ناچار شد تا در زمان پر شدن پرسش‌نامه‌ها توسط آزمودنی‌ها حضور نداشته باشد.(پرسش‌نامه‌ها به مدیران مراکز داده شد تا در اختیار افراد قرار گیرد).

پرسش‌نامه ابزاری خودگزارشی بوده، به همین دلیل احتمال دارد که پاسخ‌گویان دچار سوگیری شده باشند.

همچنین از آنجا که این پژوهش تنها برای معتادان متجاهر بستری در مراکز اقامتی غرب تهران صورت گرفته بود، نتایج آن قابل تعمیم به جامعه کلی معتادان نمی‌باشد.

پیشنهادات پژوهش

معتادان متجاهر بخش قابل توجهی از جامعه معتادان را تشکیل می‌دهند؛ لذا پیشنهاد می‌شود پژوهش گسترده‌تری در رابطه با این قشر در سراسر کشور صورت گیرد.
از آنجا که در طول تحقیق، پژوهشگر به موارد دیگری از جمله خلأ حمایت‌های خانوادگی، اجتماعی و شغلی در ارتباط با این افراد برخورد نمود؛ پیشنهاد می‌شود تا تحقیقات گسترده‌تری در این رابطه در خصوص این افراد خاص صورت گیرد.
با توجه به اینکه پرسش‌نامه‌های پژوهش حاضر ابزار خودسنجی بوده و ممکن است دچار سوگیری شود؛ پیشنهاد می‌گردد که از ابزارهای غیر مستقیم‌تری مانند مصاحبه به منظور کاهش سوگیری استفاده گردد.
از آنجا که این تحقیق بدون لحاظ کردن نوع مواد مصرفی و مدت زمان مصرف صورت گرفته؛ پیشنهاد می‌شود تحقیقات دیگری با لحاظ کردن این موارد صورت گیرد.
این تحقیق تنها در مورد معتادان متجاهر مرد صورت گرفته است. از آنجا که بحث معتادان متجاهر زن نیز اهمیت بسیاری پیدا کرده است؛ پیشنهاد می‌شود تحقیقاتی در رابطه با این قشر و مقایسه رابطه استرس و گرایش به اعتیاد آنها با معتادان متجاهر مرد نیز صورت گیرد.

پیشنهادات کاربردی

پیشنهاد می‌شود با توجه به آسیب‌پذیری بیشتر این قشر از جامعه (معتادان متجاهر) برای درمان و کاهش استرس با برگزاری کارگاه‌های متعدد راه‌های مقابله با استرس به این افراد آموزش داده شود.
پیشنهاد می‌شود با توجه به نقش خانواده در کاهش آمادگی به اعتیاد، جهت آگاه‌سازی والدین از نرخ آمادگی به اعتیاد و همچنین حمایت‌های لازم پس از ابتلا به اعتیاد در افراد می‌توان کارگاه‌ها و مشاوره‌هایی و برگزار نمود.
پیشنهاد می‌شود حمایت‌های اجتماعی مناسب برای این معتادان متجاهر در نظر گرفته شود تا پس از ترخیص از مراکز اقامتی، بتوانند راه‌های مناسب‌تری برای کاهش استرس‌ پیدا کنند.
چنانچه نتایج این تحقیق نشان داد یکی از استرس‌های مهم، وقایع استرس‌زای شغلی در این افراد است. پیشنهاد می‌شود جهت اشتغال‌زایی این افراد تدابیر مناسبی اندیشیده شود.

فهرست منابع فارسی

آسمانی کناری، مجتبی؛ شفیع آبادی، عبداله؛ نعیمی، ابراهیم؛ فرشی رادور، فردین(۱۳۹۹). بررسی کیفی و نظامند عوامل مؤثر در ترک اعتیاد مردان کارتن خواب در شهر تهران. مجله علوم پزشکی رازی، دوره ۲۷، شماره ۸: ۹۵-۷۸٫

اکبری، مریم؛ ابراهیمی مقدم، حسین( ۱۳۹۸). مدل‌یابی ساختاری گرایش به سوء مصرف مواد بر اساس ویژگی‌های شخصیتی با میانجیگری عزت نفس. فصلنامه اعتیاد پژوهی،دوره ۱۳،شماره ۵۱: ۲۱۵-۲۰۳٫

انجمن روان پزشکی آمریکا ( ۲۰۱۳)، پنجمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی. ترجمه یحیی سیدمحمدی (۱۳۹۹). تهران: نشر روان.

بریهی، هیفا؛ نعامی، عبدالزهرا (۱۳۹۷). اثر تعارض بین فردی بر آمادگی به اعتیاد؛ نقش واسطه‌ای استرس شغلی. فصل‌نامه اعتیادپژوهی سوءمصرف مواد، سال سیزدهم، شماره ۵۱:.۱۴۱-۱۲٫جاجرمی، محمود ( ۱۳۹۹)، مدل یابی استرس و سوءمصرف مواد با میانجی گری معنای زندگی. فصل‌نامه اعتیاد پژوهی سوءمصرف مواد، شماره ۵۷: ۷۲-۵۷٫
جلالیان، (۱۳۹۷). بررسی رابطه وقایع تنش‌زای زندگی با اعتیاد به اینترنت در بین جوانان ۲۸-۱۸ سال شهر سقز.
دیزجی، رضا (۱۳۹۹). بررسی رابطه بین وقایع استرس‌زای زندگی و گرایش به اعتیاد در دوره‌ متوسطه‌ی شهر تبریز. فصل‌نامه علمی دانش انتظامی آذربایجان شرقی. دوره ۱۰، شماره ۳۶: ۳۱-۱٫
زرگر، یداله؛ رحیمی پردنجانی، طیبه؛ محمد زاده ابراهیمی، علی؛ نوروزی، زهرا (۱۳۹۶). بررسی رابطه ساده و چندگانه بامدادگرایی و کیفیت خواب با آمادگی برای اعتیاد در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز. مجله علمی پزشکی جندی شاپور، دوره۱۲،شماره۴: ۳۸۳-۳۷۶٫

صرامی،حمیدرضا(۱۴۰۰). سخن اول. فصل‌نامه علمی اعتیادپژوهی، دوره ۱، شماره ۶۰: ۱٫

عباسی، عطیه( ۱۳۹۶). بررسی ارتباط بین وقایع استرس‌زای زندگی با ابتلا به اعتیاد. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات شاهرود.

علی‌نژاد، شهلا (۱۳۹۸). تأثیر آموزش تنظیم عاطفی بر مدیریت استرس و تمایل به مصرف مواد زنان مبتلا به اختلال مصرف مواد. دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.

علیوردی نیا، اکبر( ۱۳۹۰). جامعه شناسی کارتن خوابی. تهران:جامعه شناسان.

کرمی، جهانگیر؛ افشک، شیوا (۱۳۹۷). رابطه بین هیجان خواهی و تاب آوری با آمادگی به اعتیاد در دانشجویان. رویش روانشناسی،دوره ۷، شماره ۱۱: ۲۵۴-۲۴۷٫

گلستانی نژاد، راضیه؛ محمدی احمدآبادی، ناصر( ۱۳۹۹). نقش میانجی وقایع استرس زای زندگی در ارتباط بین ویژگی های شخصیتی و آمادگی برای اعتیاد .فصل‌نامه اعتیادپژوهی سوءمصرف مواد، سال چهاردهم، شماره ۵۸٫

محمدنژاد، عارفه؛ سلیمانی، اسماعیل(۱۳۹۹). بررسی نقش تمییزی وقایع استرس‌زای زندگی و حمایت خانوادگی در تبیین آمادگی به اعتیاد در دانشجویان دانشگاه ارومیه. فرهنگ در دانشگاه اسلامی سال دهم. شماره ۱٫

محمدی، راحله؛ سرافزار، مهدی رضا؛ قربانی، نیما (۱۳۹۶). مقایسه نیازهای بنیادی روانی، حمایت اجتماعی، و استرس در گروه معتاد و غیرمعتاد: تفاوت‌های جنسیتی، پژوهش‌نامه روان‌شناسی مثبت، سال سوم، شماره ۹ : ۶۰-۴۹٫

نادری، نادر؛ کرمیان، فرانک؛خسروی، احسان(۱۳۹۹). تدوین الگویی در جهت ساماندهی زنان وابسته به مواد بی خانمان و خیابانی شهر کرمانشاه یک رویکرد کیفی با نظریه داده بنیاد. فصل‌نامه اعتیاد پژوهی سال پانزدهم شماره ۵۹: ۱۱۰-۸۵٫

نوری، ربابه؛ مکری، آذرخش (۱۳۹۶). ابعاد روانی-اجتماعی اعتیاد. دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل در ایران. چاپ دوم.

فهرست منابع انگلیسی

• Angelis, D. (2015). Factors affecting repeated cessations of injecting drug use and relapses during the entire injecting career among the Edinburgh Addiction Cohort. Journal of Drug and Alcohol Dependence, 151, 76-83.

• Anniko, M. K., Boersma, K., & Tillfors, M. (2019). Sources of stress and worry in the development of stress-related mental health problems: A longitudinal investigation from early- to mid-adolescence. Anxiety, Stress & Coping, 32(2), 155-167.

• Blanco, C., Rafful, C., Wall, M. M., Ridenour, T. A., Wang, S. & Kendler, K. S. (2014). Towards acomprehensive developmental model of cannabis use disorders. Addiction. 109:284–۲۹۴٫

• Buccheri, T.; S. Musaad, K.K. Bost &B.H. Fiese (2018). Development and Assessment of Stressful Life Events Subscales – A Preliminary Analysis. Journal of Affective Disorders, 22(6): 178-187.

• Cheng TC, Lo CC. (2017). Social Risk and Protective Factors in Adolescents’ Reduction and Cessation of Alcohol Use. Subset Use Misuse; 7;52(7):916-927.

• Choia, H. M., Mohammad, A. A. A., & GonKima, W. (2019). Understanding hotel frontline employees’ emotional intelligence, emotional labor, job stress, coping strategies and burnout. International Journal of Hospitality Management, 82, 199-208.

• Commons, K. G., Cholanians, A. B., Babb, J. A., & Ehlinger, D. G. (2017). The Rodent Forced Swim Test Measures Stress-Coping Strategy, Not Depression-like Behavior. ACS Chemical Neuroscience, 8(5), 955-960.

• ESmith, R. K., Blumental, H., Badour, C., Feldner, M. T. (2010). An investigation of relations between crystal methamphetamine use and posttraumatic stress disorder. Addictive Behaviors, 35,625-627.
 Eisenbarth, H.; D. Godinez, A. Pont, R.P. du Corley, M.C. Stallings &S.H. Rhee (2018). “The Influence of Stressful Life Events, Psychopathy, and their Interaction on Internalizing and Externalizing Psychopathology”. Psychiatry Research, (27)2: 438-446.

• Hersen, M., Turner, S. M., & Beidel, D. C. (Eds.). (2011). Adult psychopathology and diagnosis. John Wiley & Sons

• Holmes, A. &R. Rahe (2017). Stress in Modern Britain. The Physiological Society. www. Physoc.org.

• Hassanbeigi، The Relationship between Stress and Addiction. Social and Behavioral Sciences. Volume 84, Pages 1333-1340

• Jozaghi, E.; J.A. Buxton, E. Thomson, S. Marsh, D. Gregg &M. Bouchard (2018).
“Building New Approaches to Risk Reduction with Social Networks and People Who Smoke Illegal Drugs from Participatory Community-Based Research”. International Journal of Qualitative Methods, 17(1): 1-10.

• Lavoie, L.; V. Dupere, E. Dion, R. Crosnoe, E. Lacourse &I. Archambault (2019). “Gender Differences in Adolescents’ Exposure to Stressful Life Events and Differential Links to Impaired School Functioning”. Journal of Abnormal Child Psychology.

• Maccagnan, A.; T. Taylor &M.P.J. White (2019). “Valuing the Relationship Between Drug and Alcohol Use and Life Satisfaction: Findings from the Crime Survey for England and Wales”. Journal of Happiness Studies. 20(5): 1-22.

• Mills, K. L., Marel, C., Darke, S., Ross, J., Slade, T., & Teesson, M. (2018). The long-term impact of post-traumatic stress disorder on recovery from heroin dependence. Journal of Substance Abuse Treatment, 89(5), 60–۶۶٫

• Mongelli, F.; D. Perrone, J. Balducci, A. Sacchetti, S. Ferrari, G. Mattei &G.M. Galeazzi (2019). “Minority Stress and Mental Health among LGBTPopulations: An Update on the Evidence”. Minerva Psichiatrica, 60(1): 27-50.

• Olfson, M.; M. Wall, S.M. Liu, C.M. Morin &C. Blanco (2018). “Insomnia and Impaired Quality of Life in the United States”. The Journal of Clinical Psychiatry, 79(5): 89-102.

• Roberts, Y.H.; D. English, R. Thompson &C.R. White (2018). The Impact of Childhood Stressful Life Events on Health and Behavior in at-risk Youth. Children and Youth Services Review, 85(5):117-126.

Weed, N., & Butcher, N. J., & Mckenna, T., & Ben-Porath, Y. (1992). New measures for assessing alcohol • and other drug problems with MMPI-2, APS & AAS. Journal of Personality Assessment, 58(2), 389-404.

• Sommer, J., Hinsberger, M., Elbert, T. Holtzhuasen, L., Kaminer, D., Seedat, D., Madikane, S. and Weierstall, R. (2017) the interplay between trauma, substance abuse and appetitive aggression and its relation to criminal activity among highrisk males in Africa. Addictive behaviors, 64 (1):29-34.

نویسنده: منظر رزاقی، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی