مددکاری اجتماعی با گروههای خاص در معرض آسیب و آسیب دیده
مددکاری اجتماعی با گروههای خاص در معرض آسیب و آسیب دیده
نگاهی به مددکاری اجتماعی در جمعیت خیریه تولد دوباره و چگونگی کارکرد آن در این جمعیت
مقدمه
من محسن سعیدی کارشناس مددکاری اجتماعی و کارمند جمعیت خیریه تولد دوباره هستم که این جمعیت، از سال ۱۳۸۱ به طور رسمی فعالیت‌های خود را در ابتدا در زمینه درمان اعتیاد با ایجاد مراکزی جهت سم‌زدایی آغاز نموده و به صورت خودجوش همراه با کمک‌های مردمی و علاقه‌مندی افراد و همراهی گاههگاهی برخی از مسئولین شهرداری، بهزیستی، نیروی انتظامی در این مسیر شروع به فعالیت کرد.
من هم از سال ۸۲ جذب این مجموعه و شروع به فعالیت‌های داوطلبانه کردم که به نوعی بدون آگاهی و به صورت سنتی خدمات مددکاری ارائه می‌دادم و چون این مجموعه با روش پرهیز مدار شروع کرده بود نیاز ارتباطی بین مددجو افراد بسیار کارساز بود.
که این روش طی تقریباً یک دهه به شدت گسترش و مراکز بسیار زیادی در سطح کشور اقدام به تأسیس و با الگو گرفتن از این جمعیت شروع به فعالیت کردند.
لازم به ذکر است که در ابتدا به ساکن کلیه شاغلین در بخش‌های مختلف این جمعیت از افراد گروههای همتا (در حال بهبود) شکل گرفته و کارها را انجام می‌دادند ولی تمامی این ساختار به صورت سنتی اداره و کار می‌کرد.
بعد از مدتی که از بزرگ شدن و به نوعی عملکرد مثبتی که این مجموعه داشت و خروجی‌های موفق نیاز به پیدا شدن تشکیلات و ساختار در مدیریت کاملاً احساس، و مدیران وقت شروع به درخواست کمک افراد از با تجربه در امر مدیریت و سازمانی کردند.
و با توجه به اینکه کلیه خدمات این جمعیت کاملاً مرتبط با مددکاری بود نیاز تغییر نگرش کلی در جمعیت که از رویکرد کاملاً درمانی سنتی به ایجاد بخشی به عنوان آموزش در جمعیت گردید و بعد از مدتی کاملاً رویکرد آموزشی، پژوهشی، کاهش آسیب با استفاده از تجارب اساتید و متخصصان تغییر پیدا کرد و از اساتید بزرگ مددکاری به عنوان نمونه از دکتر اقلیما که خود از بنیانگذاران مددکاری نوین در ایران بودند بهره گرفت و دوره‌ای که الگو از یکی از کالج‌های مددکاری در آمریکا گرفته و با تلفیقی از فرهنگ و نیاز جامعه مورد هدف در ایران دوره‌ای به نام مددیاری در ایران پا گرفت.
در حال حاضر جمعیت ما با تجارب تقریبی ۲۰ ساله در حوزه اعتیاد با استفاده از آموزشگران و متخصصان پروژه‌هائی در دست دارد که کاملاً مرتبط با موضوع این درس می‌باشد که بنده نیز افتخار همکاری و همراهی در این پروژه‌ها را در کنار اساتید مددکاری دارم.
اگر بخواهم در مورد مددکاری کار با گروه های خاص در حوزه فیلد اعتیاد بگویم، مددکاری در این مجموعه به صورت کامل و مشخص با گروه های خاص شامل فرد معتاد، خانواده ، معتادان در حال مصرف ، معتادان تحت درمان‌های داروئی ، معتادان بستری در مراکز اقامتی و تی سی و معتادان با عود بالا یا لغزش معتادان سخت در دسترس به طور خلاصه خدمتتان عرض می نمایم.
در حال حاضر مجموعه ما با استفاده از اصولی که در کار مددکاری با گروههای خاص گنجانده شده طرح‌های خاصی را پیگیری می‌کند که در زیر اشاره می‌کنم:
۱- طرح‌های کاهش آسیب برای معتادان سخت در دسترس
۲- طرح مدیریت مورد معتادان دستگیره شده در ماده ۱۶ (معتادان متجاهر)
۳- طرح حمایت از معتادان بی‌سرپناه و کارتن خواب
۴- طرح حمایت از خانواده‌های در معرض آسیب
۵- طرح حمایت و مدیریت مورد زنان در معرض خشونت
و…
من در اینجا به دو مورد از پروژه‌ها و طرح‌هایی که بنده به عنوان مددکار در آن انجام وظیفه می‌کنم را همراه با توضیحات و چگونگی انجام کار به طور مختصر اشاره می‌کنم.
۱- مدیریت مورد معتادان دستگیر شده متجاهر ماده ۱۶
در ابتدا یک تیم کلی در خصوص کمک کردن، نحوه کمک کردن، نیازهای اضطراری، فضاهای مورد نیاز، و ابزار و امکانات و نیازهای مالی شکل می‌گیرد.
در ابتدا روش و پروتکل چگونگی انجام کار توسط مدیران و بخش پژوهش و برنامه‌ریزی نوشته و ابتداً نیازسنجی، برنامه‌ریزی مالی، شخص شدن تعداد افراد قابل پذیرش و… شخص می‌شود سپس یک نفر به عنوان مدیر طرح و پروژه و یک نفر به عنوان دستیار پروژه و یک نفر به عنوان مشاوره پروژه مشخص شده و سپس شروع به جذب مددکار برای انجام اهداف پروژه می‌کنند.
در ابتدا به ساکن سازمان‌های مرتبط شناسایی و نامه نگاری‌ها انجام و موافقت‌های دستگاههای اجرایی گرفته شده و سپس مرکز نگهداری معتادان دستگیر شده مشخص و بعد از اتمام نامه نگاری‌های اولیه شروع به جذب مددکار با توجه به نیاز گروه هدف می‌شود.
بعد از استعلام از مراجع قضایی در خصوص تایم ترخیص مددجویان ، جلسات گروهی در خصوص شناسایی مشکلات این گروه، ارزیابی‌های اولیه از مددجویان، مصاحبه‌های تخصصی از این افراد با مددکاران جذب شده به طور مرتب جلسه گذاشته می‌شود.
در ابتدا با توجه به تعداد مراجع و مددکاران جذب شده تعداد تقریبی سرویس گیرندگان هر مددکار مشخص و سپس بعد از آن جلسات بازگو کردن مشکلات مددجویان دستگیر شده با جمع‌آوری اطلاعات از طریق ارزیابی می‌گردد.
که در گروه مشاور پروژه به عنوان سوپروایزر هم نقش ایفا کرده و گزارشات کیس‌های مختلف را از مددکاران گرفته و در جلسات تکی با مددکار و دستیار پروژه در مورد چگونگی برطرف کردن آنها گفتگو می‌شود.
و سپس بعد از تشخیص مسائل و مشکلات مددجو به ترتیب اولویت مشکلات درجه‌بندی شده و مددکار هر کیس تا زمان ترخیص و روز آزادی فرد تلاش می‌کند که اولویت‌ها را کاملاً مشخص و هر فرد را همراه با ارزیابی کاملاً در گروه پرزنت کند.
همچنین همراه با کار بر روی کیس با شناسایی خانواده (البته در صورت بودن) ارتباط‌گیری کرده و سعی در برقراری ارتباط با خانواده، دعوت برای مصاحبه و ارزیابی، تشخیص میزان صدمات وارده به خانواده از طرف مددجو آموزش‌های بعد از ترخیص و آموزش مهارتهای زندگی به این گروه را در دستور کار خود قرار می‌دهند که این بخش به صورت تخصصی به مددکار خانواده ارجاع و کارهای این افراد با مددکار خانواده است.
در این بخش با مصاحبه‌ها و ارزیابی‌ها و بازدید از منازل اینگونه خانواده‌ها به خدمات رسانی به این گروه نیز توجه می‌گردد که شامل کمک‌های معشیتی، خدمات مشاوره و روانشناختی و… که صد البته با بضاعت مجموعه انجام می‌گیرد. لازم به ذکر است که تا قبل از وجود کرونا جلسات گروهی و آموزش‌های گروهی در مجموعه برگزار که فعلاً به خاطر سایت شرایط بهداشتی انجام نمی‌گردد.
نکات قابل توجه اینکه به واسطه ارتباطات آسیب دیده این دو گروه (فرد، خانواده) مددکاران این بخش به عنوان تسهیلگر در ایجاد این ارتباط می‌کوشند که البته در مصاحبه‌ها گاهی مشخص می‌شود که صلاح نیست که این دو با هم ارتباط پیدا کنند.
تا روز ترخیص حداقل ۵ جلسه مصاحبه حضوری با کیس‌ها انجام می‌گردد که در ابتدا وضعیت اسکان و ارتزاق مددجو مورد توجه هست که در اول مددجویان به دو بخش مدارک‌دار و بدون مدارک و خانواده‌دار و بدون خانواده تقسیم می‌شوند که بعد از این شروع به برنامه‌ریزی برای هر فرد با توجه به سوابقی که از فرد موجود است اقدام می‌شود.
اسکان فرد
۱- افراد دارای مدارک هویتی را به پانسیون‌های مورد توافق با جمعیت اسکان و مددکاران به صورت کلی فرد را تا یک ماه مورد توجه و ارزیابی می‌کنند و در طی هفته ۲ یا ۳ جلسه مصاحبه در هفته مددکاری انجام می‌شود سپس ارزیابی می‌شود که فرد جلسات بهبودی خود را پیگیر هست یا خیر که تمام این ارزیابی‌ها از یکی از افراد قدیمی ساکن در پانسیون به مددکار انتقال داده می‌شود.
همچنین تأمین نیازهای غذایی، پیگیری‌های سوابق بیمه‌ای، پیگیری اشتغال با توجه به سوابق شغلی، پیگیری مسائل بهداشتی و پزشکی، معاینه‌های بالینی و روانپزشکی که البته با توجه به مصاحبه‌های انجام گرفته از طرف مددکار فرد انجام می‌گیرد.
۲- افرادی که مدارک هویتی ندارند (گم و مفقود) و نمی‌توانند در پانسیون یا اقامتگاهها اسکان پیدا کنند که با توجه به حضور این افراد چهار مرکز اسکان موقت و توانمند سازی در تهران، کرج، شیراز، کرمان وجود دارد که مددجویان به این مراکز ارجاع داده شده و طی یک دوره سه ماهه با توجه به پیگیری‌هایی که توسط مددکاران صورت می‌گیرد به سمت توانمند شدن و صاحب اوراق شناسایی‌دار شدن با کمک خود مددجو می‌روند.
که این افراد هم سرویس‌هایی از جمله آموزش‌های ابتدایی بهبودی، آموزش‌های مهارتهای زندگی، آموزش ماتریکس و کارگاههای آشنایی با مفاهیم ۱۲ قدم بهره می‌گیرند که همزمان با این اقدامات با کمک خود مددجو در خصوص مشکلات خاصی که موجود هست اقدام می‌شود.
لازم به ذکر است که با توجه به اینکه افراد جذب شده و ترخیص شده از شهرهای مختلف، زبانهای مختلف و فرهنگ و مذهب خاص باشند، مددکاران می‌بایستی با ارزیابی‌های دقیق و توجه به این امر توانایی برخورد مناسب و پذیرش خاص مددجو گرفتن ارتباط راهی برای نفوذ بهتر در مددجو پیدا کرده که بتوانند با کمک خود مددجو راههای بهتری برای رشد و توانمند کردن ایشان پیدا کنند.
حـوزه سلامت
بحث بعدی مسئله سلامت جسمانی و بهداشت روانی مراجع است که به واسطه مشکلات و مسائل خاصی که اینگونه زندگی کردن برای مددجو ایجاد کرده، عموماً این دسته افراد از نظر سلامت جسمانی دچار مشکلات خاص هستند که اگر بخواهم به مهمترین آنها اشاره کنم بحث بهد اشت دهان و دندان این افراد است که مواد مخدر و محرک غالباً در این بخش آسیب‌های زیادی را وارد کرده و تقریباً ۸۵ درصد این افراد نیازمند خدمات دندان پزشکی و دندان سازی هستند مطلب بعد بحث سلامت جسمانی داخلی این مددجویان است که ابتدا به ساکن با توجه به ارجاع به کلینیک‌های مثلثی و تست‌های HIV و HCB و مشاورههای تخصصی این بخش سلامت را در این حوزه مورد بررسی قرار می‌دهند.
و در انتها بررسی سلامت روان مددجویان است که طیف گسترده‌ای از آنان یا به واسطه داشتن مشکلات روحی و روانی شروع به مصرف مواد مخدر یا محرک کرده‌اند یا به واسطه مصرف درگیر اختلالات روانی شده‌اند، که باز با توجه به ارزیابی‌ها و مصاحبه‌های انجام گرفته مددکاران به روانشناس و یا روانپزشک ارجاع داده می‌شوند.
مطلب بعدی اینکه در این گروه هدف اصولاً اعتماد به نفس و عزت نفس یا از بین رفته و یا به شدت کاهش پیدا کرده که می‌یابد در این خصوص با کمک مددجو استفاده از روش‌های آموزش مهارتها، بهره‌گیری از مفاهیم ۱۲ قدم، فرد را آرام ارام به سمت پیدا کردن اعتماد به نفس در ابتدا و سپس پیدا کردن عزت نفس سوق داد.
مسائل حقوقی و قانونی
نکته بعدی حل کردن مسائل و مشکلات حقوقی این افراد است که باز هم متذکر می‌شوم که این گروه هدف مسائل قانونی و پرونده‌های باز و پیگیری‌های قضایی زیادی دارند که می‌بایستی بعد از آماده بودن مددجو با تشخیص مددکار و جمعبندی گروه مددکاری در این حوزه نیز وارد شد تا بتوان بخشی از دغدغه‌های اینگونه مددجویان را کاهش و میزان امیدواری در این افراد که به شدت پایین است را بالا آورد.
۲- طرح حمایت از معتادان بی‌سرپناه و کارتن خواب
در این طرح هم با توجه به سوابق کاری زیاد مجموعه در ابتدا یک تیم چند نفره از افراد با تجربه در این حوزه، مددکاران اجتماعی، مددیاران اعتیاد و مدیران شکل می‌گیرد که با بررسی‌های انجام شده و تحقیقات در ابتدا، محیط‌ها و مکان تجمع مشخص می‌شود و سپس با بررسی نیازها، امکانات افراد مختلف با مسئولیت‌های مشخص شده تعیین می‌گردند.
لازم به ذکر است که این گروه هدف به نوعی معتادان سخت در دسترس هستند و می‌باید در ابتدا به ساکن توسط مددکاران و مددیاران با تجربه شناسایی و مصاحبه انگیزشی بشوند. که چون این دسته از مددجویان در پاتوق‌ها وشلترها و سرپناه‌ها اسکان دارند افرادی که برای جذب آنها می‌روند بایستی یا با تجربه باشند و یا آموزش‌های لازم برای حضور در این مراکز و پاتوق‌ها دیده تا توانایی جذب این گروه را داشته باشند.
زمان مناسب را برای بیان کردن را بدانند، اطلاعات کافی در خصوص اعتیاد داشته باشند، از نظر ظاهری شرایط مناسب برای حضور در این اماکن را بدانند و… به نوعی یک تیم دو یا چند نفره مشخص آگاه در بهترین زمان که اگر در سرپناه باشد قبل از سرویس غذای آن مرکز و اگر در پاتوق باشد هنگام تقسیم غذا در بین آنها می‌توانند در خصوص جذب اقدام کنند.
لازم به ذکر است که در خصوص جذب مددجو از پاتوق می‌باید افراد با تجربه و کار کشته حاضر باشند به این دلیل که احتمال خطر تا حد ممکن کاهش پیدا کند.
بعد از شناسایی و اعلام آمادگی فرد از پاتوق‌ها به مراکز کاهش آسیب ارجاع داده می‌شوند که بعد از سرویس‌های اولیه شامل حمام، غذا، تعویض لباس برای حداقل دو روز در آن محل‌ها استقرار و بعد از ماندن ۴۸ ساعته اگر تمایل ادامه‌دار باشد برای آزمایش PCR به آزمایشگاه برده شده و بعد از گرفتن جواب آزمایش جهت بستری به مراکز ارجاع داده می‌شود.
لازم به توضیح است که اغلب معتادان مصرف کننده در مراکز کاهش آسیب DIC و سرپناه‌ها Shelter و پاتوق‌ها زمانی که مواد مصرفی خود را مصرف کرده‌اند اعلام خستگی و آمادگی برای سم‌زدایی می‌کنند که اکثراً بعد از پیدا شدن حالات خماری از تصمیم گرفته شده منصرف و حاضر به ادامه راه نیستند که در اینجا نقش مددکاران پر رنگ و با مشاوره و ارتباط‌گیری مناسب و نشان دادن چیزی که خود فرد قابلیت دیدن آن را ندارد تصویر و راه را به مددجو نشان می‌دهد.
بعد از پذیرش در مرکز طی دوره (۳۰ روزه) مددکاران حداقل هفته‌ای یک بار به مددجو سر زده و اطلاعات خویش را جهت سرویس بهتر برای مراجع با مصاحبه افزایش می‌دهند و با تشخیص درمانگر و مددکار در صورت نیاز با داشتن ادله مناسب برای تمدید دوره درمانی در گروه صحبت و اگر دلایل مددکار منطقی بود، مددجو تمدید دوره شده و ادامه مسیر بهبودی را طی می‌کند.
همزمان با کار مددکار و مددیار با گزارش هفتگی مددکار گروه در مورد حل الباقی مسائل مددجو تصمیم‌گیری و بهترین روش‌ها اتخاذ و برای مسائلی همچون اسکان بعد از خروج، مشکلات جسمانی و پزشکی، دندان پزشکی، ارتباط با خانواده، دریافت اوراق هویتی، دریافت دفترچه بیمه سلامت و به نوعی نیازهای اولیه فرد توجه می‌شود.
همزمان با این جلسات خود فرد نیز در مرکز مورد آموزش قرار گرفته و دائماً با بهره‌گیری از تجارب مددکاران و مددیاران همتا آموزش‌های مفاهیم ۱۲ قدم که به اعتقاد ما بسیار مهم است بهره می‌برد. و به مددجو آموخته می شود که از گروههای خودیاری استفاده کند.
در انتها و جمعبندی مطالب که تمام رئوس درس‌ها، که در قالب اجرا قرار می‌گیرند با توجه به مقررات موجود در هر مجموعه به طور حتم تغییرات خاصی را پیدا می‌کنند و از طرف دیگر ادارات و سازمان‌های دولتی مرتبط با اینگونه پروژه‌ها در درست به ثمر رسیدن اهداف یک مجموعه و پروژه بسیار تأثیرگذارند و نهایتاً تأمین منابع مالی برای انجام هرگونه اقدامی در جهت سازماندهی و ساماندهی و خروج از بحران در این فیلد و زمینه کاری بسیار مهم است.
امیدوارم که با پیدا کردن تخصص در مجموعه‌های آموزشی دانشگاهها و تلفیق آن با تجارب بدست آمده طی سالیان در مجموع در خصوص درمان و پیشگیری معتادان و آموزش خانواده‌های آنان قدمی روبه جلو برداریم.
نویسنده: محسن سعیدی کارشناس اورژانس اجنماعی مددکاری اجتماعی
